یکی از اعمالی که در ماه شریف رجب، پس از هر نماز واجب، معمولا انجام می‌‌گیرد، دعای «یا مَنْ اَرْجُوهُ …» است. دربارهی این دعا، چند مطلب قابل دقت است که در این مقاله به آن‌ها خواهیم پرداخت.
در ابتدا، اصل دعا را نقل میکنیم. ماخذ اصلی دعای «یا مَنْ اَرْجُوهُ» کتاب‌اقبال سیدبن طاووس است. در آن‌جا آورده است:
و من الدعوات کل یوم من رجب، ما ذکره‌ا لطرازی ایضا، فقال: دعاء علمه ابوعبدالله (علیه السّلام) محمدا السجاد -و هو «محمدبن ذکوان» یعرف بالسجاد.قالوا: سجدو بکی فی سجوده حتی عمی.- روی ابوالحسن علی بن محمدالبرسی،(رحمهم االله )، قال: اخبرنا الحسین بن احمدبن شیبان،
قال: حدثنا حمزه بن القاسم العلوی العباسی، قال: حدثنا محمدبن عبدالله بن عمران البرقی، عن محمدبن علی الهمدانی،
قال: اخبرنی محمد بن سنان، عن محمدالسجاد فی حدیث طویل،
قال: قلت لابی عبدالله(علیه السّلام): جعلت فداک! هذا رجب. علمنی فیه دعاءا ینفعنی الله به.
قال: فقال لی ابوعبدالله(علیه السّلام): اکتب «بسم‌الله‌الرحمان‌الرحیم»! وقل فی کل یوم‌من رجب صباحاو مساءو فی اعقاب صلواتک فی یومک ولیلتک: «یامن ارجوه…».
قال: ثم‌مر ابوعبدالله(علیه السّلام) یده‌الیسری، فقبض علی لحیته و دعا بهذا الدعاء و هویلوذ بسبابته الیمنی، ثم قال بعد ذلک: «یا ذالجلال والاکرام…».
و فی حدیث آخر: ثم وضع یده علی لحیته و لم یرفعها الا و قد امتلاظهر کفه دموعا. (۱)
یا مَنْ اَرْجُوهُ لِکُلِّ خَیْرٍ، وَ آمَنُ سَخَطَهُ عِنْدَ کُلِّ شَرٍّ، یا مَنْ یُعْطِى الْکَثیرَ بِالْقَلیلِ، یا مَنْ یُعْطى مَنْ سَئَلَهُ، یا مَنْ یُعْطى مَنْ لَمْ یَسْئَلْهُ وَ مَنْ لَمْ یَعْرِفْهُ تَحَنُّناً مِنْهُ وَ رَحْمَةً، اَعْطِنى بِمَسْئَلَتى اِیَّاکَ، جَمیعَ خَیْرِ الدُّنْیا وَ جَمیعَ خَیْرِ الْأخِرَةِ، وَ اصْرِفْ عَنّى بِمَسْئَلَتى اِیّاکَ جَمیعَ شَرِّ الدُّنْیا، وَ شَرِّ الْأخِرَةِ، فَاِنَّهُ غَیْرُ مَنْقُوصٍ مااَعْطَیْتَ، وَ زِدْنى مِنْ فَضْلِکَ یا کَریمُ یاذَا الْجَلالِ وَ الْاِکْرامِ، یا ذَاالنَّعْمآءِ وَ الْجُودِ، یا ذَا الْمَنِّ وَ الطَّوْلِ، حَرِّمْ شَیْبَتى عَلَى النَّارِ
این روایت را، علامه مجلسی و محدث قمی، به گونه زیر ترجمه کرده اند:
۱- علامه مجلسی:
به سند معتبر، منقول است که محمدبن ذکوان به خدمت حضرت صادق (علیه السّلام) عرض کرد که:
فدای تو شوم! این، ماه رجب است. مرا دعایی تعلیم نما که حق تعالی، مرا، به آن‌نفع ببخشد. حضرت فرمودند که: «در هر روز ماه رجب، در صبح و شام و بعد از نمازها در شب [بخوان]: «یا من ارجوه لکل خیر…». پس، حضرت محاسن مبارک خود را به دست چپ گرفتند و انگشت سبابهی دست راست خود را به جانب چپ و راست حرکت می‌دادند و با انکسار تمام، این دعا را حضرت می‌خواندند: «یا ذالجلال …» ودست از ریش مبارک خود بر نداشت تا از آب دیده‌ی مبارک‌اش، تر شد. (۲)
۲- محدث قمی:
سیدبن طاووس، روایت کرده است از محمدبن ذکوان -که معروف به سجاد است ،برای آن که آن‌قدر سجده کرده و گریست در سجود، که نابینا شد- که گفت: عرض کردم به حضرت صادق (علیه السّلام): فدای تو شوم! این، ماه رجب است. تعلیم نما مرا دعایی در آن،تا حق‌تعالی، مرا، به آن، نفع بخشد. حضرت فرمود: بنویس«بسم الله الرحمن الرحیم»! و بگو در هر روز از رجب، در صبح و شام و در عقب نمازهای روز و شب: «یامن ارجوه لکل خیر…».
راوی گفت: پس گرفت‌حضرت، محاسن شریف خود را در پنجه‌ی چپ خود و خواند این دعارا به حال التجا و تضرع به حرکت دادن انگشت سبابهی دست راست. پس گفت بعد از آن:
یا ذالجلال و الاکرام… .
محمد بن ذکوان کیست؟
راوی این دعا، «محمدبن ذکوان» ملقب به «سجاد» است.
وضع او، از نظر رجالی، مشخص نیست. مرحوم مامقانی می‌نویسد:
ولیس له فی کلمات اصحابناالرجالیین اثر اصلا. ولم اقف فیه الا علی‌روایه‌السید رضی‌الدین بن طاووس(رضوان الله علیهم) ، فی‌الاقبال، دعاء شهر رجب.
به نظر ما، احتمال تصحیف، در نام این راوی، وجود دارد. توضیح این‌که، ممکن است راوی این حدیث‌یا «محمدبن زیاد» باشد -زیرا، اردبیلی در جامع الرواه، از«محمدبن زیاد» با لقب «سجاد» نام برده و گفته: «محمدبن سنان از وی روایت نقل می‌کند.» و در این‌جا هم، روایت‌گر، محمدبن سنان است- و یا «محمدبن زیدشحام است؛ زیرا، وی، دعای «یامن ارجوه» را به گونه‌ی دیگری نقل کرده است.
البته، احتمال این که «محمدبن ذکوان»، تصحیف «محمدبن زیاد السجاد» باشد،بیش‌تر است.
نکاتی دربارهی قرائت این دعا
۱- «بسم الله الرحمان الرحیم» جزو دعا نیست، بلکه ذکر آن، به جهت استحباب شروع هر کار ارزش‌مندی با بسمله است.
۲- این دعا، در هر موقع از روز و شب و بعد از هر نماز – چه واجب و چه مستحب می‌توان خواند. از این سفارش، اهمیت دعای مذکور، معلوم میشود.
۳- لفظ «جمیع» در قبل از «شر» در عبارت و شر الاخره» -هرچند به عنوان نسخه‌ی بدل- وجود دارد.
۴- درباره ی زمان به دست گرفتن محاسن ، دو احتمال وجود دارد:
احتمال نخست این است که از ابتدای دعا، باید محاسن را به دست چپ گرفت، یعنی،منظور از «الدعاء» در «…و دعابهذا الدعاء»، همان «یا من‌ارجوه…» تاپایان دعا باشد و نه دعای «یاذالجلال و الاکرام …».
احتمال دوم، این است که مقصود از «الدعاء» را در «دعا بهذاالدعاء»، قسمت«یاذالجلال والاکرام… می‌باشد و «ذلک» را در «ثم قال بعد ذلک» به در دست‌گرفتن محاسن» برگردانیم.
علامه‌ی مجلسی، رضوان الله علیه، همان طوری که ترجمه‌اش نشان می‌دهد، احتمال دوم را قبول دارد. و ظاهرا همین احتمال دوم درست تر باشد.
انتهای دعا؛ یعنی،«حرم شیبتی علی النار» نیز موید درستی احتمال دوم است.
۵- از مجموع روایت استفاده میشود که، «محاسن را به دست گرفتن» و «انگشت سبابهی دست راست را حرکت دادن حالتی بوده است که در آن هنگام، به حضرت امام صادق (علیه السّلام) دست داده است و نه این که جزئی از دعای «یا من ارجوه» باشد.
البته، اگر کسی، با دقت و تامل، در محتوای این دعا بنگرد، چه بسا، از او نیزاین حالت، سر زند.
در این‌جا، مناسب است یادآور شویم که این، یکی از حالت‌های دعا کننده است. اگربه کتاب «الدعاء»ی کافی مراجعه کنیم، حالت‌های دیگری را نیز برای شخص دعاکننده خواهیم یافت. برای نمونه، به این روایت توجه فرمایید:
عده من اصحابنا، عن احمدبن محمدبن خالد، عن ابیه، عن فضاله عن العلاء، عن محمدبن مسلم، قال: سمعت اباعبدالله (علیه السّلام) یقول:
مر بی رجل و انا ادعو فی صلاتی بیساری فقال: یا عبدالله! بیمینک. فقلت:
یاعبدالله! ان لله، تبارک و تعالی، حقاعلی هذه کحقه علی هذه». و قال:
«الرغبه، تبسط یدیک و تظهر باطنهما و الرهبه، تبسط یدیک و تظهر ظهرهما. والتضرع، تحرک السبابه الیمنی یمینا و شمالا. والتبتل، تحرک السبابه الیسری ترفعها فی السماء رسلا و تضعها. و الابتهال، تبسط یدیک و ذراعیک الی السماء. والابتهال، حین تری اسباب البکاء.
امام صادق (علیه السّلام) فرمود:
«مردی به من گذر کرد و من در نمازم دست چپ را برای دعا بلند کرده بودم. پس گفت: یا عبدالله! با دست راست‌ات دعا کن، من گفتم: ای بنده‌ی خدا! راستی که خداوند تبارک و تعالی، براین هم حقی دارد، مانند حق او بدان. » و فرمود: «دررغبت، هر دو دست را بگشایی و باطن آن‌ها را بنمایی. و در رهبت ، هر دو دست را بگشایی و پشت آن‌ها را عیان داری. و در تضرع، انگشت سبابهی راست را به راست و چپ بجنبانی. و در تبتل، انگشت سبابهی چپ را بجنبانی و به آرامی آن را به بالا وپایین ببری و بیاوری. و ابتهال، این است که هر دو دست و هر دو ذراع را به سوی آسمان فراز داری. ابتهال، وقتی است که موجبات گریه فراهم شده است. (۳)
لیلةالرغائب
در انتهای این مقاله، شایسته است بحث مختصری هم دربارهی«لیلةالرغائب» -به دلیل اهمیت آن- داشته باشیم.
در زمان «لیلةالرغائب» اختلاف وجود دارد. برخی، معتقدند که لیلةالرغائب، شب جمعه‌‌ای از ماه مبارک رجب است که پنجشنبهی آن هم، از ماه مبارک رجب باشد.
و بعضی دیگر، می‌گویند که شب نخستین جمعه‌ی ماه مبارک رجب، لیلةالرغائب‌است، چه‌پنج‌شنبه‌ی آن، از ماه مبارک رجب باشد و چه نباشد.
برای روشن شدن مطلب، ابتدا، عبارت سید را از اقبال‌اش (۴) نقل میکنیم:
فصل ۱۰: فی مانذکره من عمل اول جمعه من شهر رجب. اعلم! ان مقتضی الاحتیاط للعباده و طلب الظفر بالسعاده، اقتضی ان نذکر، عمل هذه اللیله الجمعه فی اول لیله من هذا الشهر الشریف، لجواز ان یکون اول لیله منه، الجمعه.
فیکون قد اذکرناک فی اول الشهر بها الی حین حضور اول لیله جمعه منه لتعمل بها.
وجدنا ذلک فی کتب العبادات مرویا عن النبی(صلّی الله علیه و آله و سلّم) و نقلته انا من بعض کتب اصحابنا،رحمهم الله، فقال فی جمله الحدیث عن النبی (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فی «ذکر فضل شهر رجب»،ماهذا لفظه:
« ولکن لا تغفلوا عن اول لیله جمعه منه! فانها لیله تسمیها الملائکه«لیلةالرغائب». و ذلک انه اذامضی ثلث اللیل، لم یبق ملک فی‌السماوات والارض،الا یجتمعون فی‌الکعبه و حوالیها و یطلع‌الله علیهم اطلاعه فیقول لهم: «یاملائکتی! سلونی ماشئتم!». فیقولون: «ربنا! حاجتنا الیک ان تغفر لصوام‌رجب.». فیقول الله‌تعالی:«قد فعلت ذلک.».
ثم قال رسول الله(صلّی الله علیه و آله و سلّم): «مامن احد صام یوم الخمیس اول خمیس من رجب، ثم یصلی بین العشاء و العتمه…» الحدیث.
همان طور که مشاهده می‌کنید، تامل در عبارت سید، می‌رساند که «لیلةالرغائب»یک مطلب است و روزه و نماز آن دوازده رکعت‌بین نماز مغرب و عشا، مطلبی دیگر.
توضیح این‌که، شب نخستین جمعه از ماه مبارک رجب، لیلةالرغائب است چه پنجشنبهی آن جزء ماه مبارک رجب باشد و چه نباشد و آن روزه و نماز، مربوط به نخستین‌پنج‌شنبه‌ی ماه مبارک رجب است.
به عبارت دیگر، رابطه‌ی منطقی بین این دو مطلب، عام و خاص من وجه است. درنتیجه، مثلا اگر جمعه‌‌ای، ابتدای ماه مبارک رجب بود، شب آن، «لیلةالرغائب»است، اما زمان انجام دادن آن نماز و روزه نیست و پنج‌شنبه ای را که می‌آید، باید روزه داشت و آن نماز را خواند.
حال، اگر کسی بپرسد: «درآن شب، چه اعمالی را باید انجام داد؟» خواهیم گفت که احیای آن شب، همراه با دعا و قرائت قرآن و … پسندیده است.
البته، این احتمال را هم می‌توان داد که اگر پنج‌شنبه، جزء ماه مبارک رجب نبود، ولی روز بعد از آن -که جمعه باشد- ابتدای ماه مبارک رجب باشد، روزه‌‌ی پنج‌شنبه،ساقط میشود، ولی آن دوازده رکعت نماز پابرجا است و باید بین دو نماز مغرب وعشاء خوانده شود و آن شب هم، «لیلةالرغائب» است.
عارف کامل، جناب آقای حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، در کتاب مراقبات‌‌اش فرموده است:
والجمود علی الظاهر، انما یقتضی ان یقال: ان العمل بذلک فی ما اذا لم یکن اول‌ا لشهر جمعه. و اما اذا کان الاول جمعه، یکون العمل للجمعه الثانیه ولولم ینطبق بلیلةالرغائب. و لیس فی الروایه تصریح باشتراط ذلک بلیلةالرغائب.
و لکن الذی یقوی فی‌النفس، ان یکون‌العمل للجمعه الاولی و لکن بالغاءالصوم اذااتفقت الجمعه فی اول‌الشهر او بالغاء قید رجب من صوم خمیس فی هذه‌الصوره. (۵)
همان‌طور که مشاهده می‌کنید، این بزرگوار، احتمال دیگری را تقویت کرده‌اند و نظرمبارک شان این است که اگر جمعه، نخستین روز ماه مبارک رجب باشد، بدون روزه‌گرفتن پنج‌شنبه، آن دوازده رکعت نماز، خوانده میشود و آن شب هم «لیلةالرغائب»است.
پی نوشت ها:
۱- الاقبال، ج۳، ص۲۱۱.
۲- زادالمعاد، تصحیح میرزا علی آقا شیرازی، صص ۸-۹.
۳- اصول کافی، کتاب الدعاء، باب الرغبه والرهبه…، ح۴.
۴- الاقبال، ج۳، ص ۱۸۵-۱۸۶ .
۵- المراقبات، ص۴۶.
منبع: www.hawzah.net