تخیل کودکانتان را جدی بگیرید.
مقدمه
دنیای کودکان یکی از زیبا ترین و پُر خاطره ترین دوران زندگی افراد محسوب می شود و یکی از شیرینی های ماندگار این دوره تخیلاتی است که کودک در این دوران دارد. برای مثال خیلی از کودکان آن چنان در دنیای بازی غرق می شوند که به راحتی نقششان را باور می کنند و اطرافیانشان را هم وادار می کنند که نقش آن ها را بپذیرند و این همان تخیل است که بهتر است آن را از کودکانمان سلب نکنیم.
مقدمه
دنیای کودکان یکی از زیبا ترین و پُر خاطره ترین دوران زندگی افراد محسوب می شود و یکی از شیرینی های ماندگار این دوره تخیلاتی است که کودک در این دوران دارد. برای مثال خیلی از کودکان آن چنان در دنیای بازی غرق می شوند که به راحتی نقششان را باور می کنند و اطرافیانشان را هم وادار می کنند که نقش آن ها را بپذیرند و این همان تخیل است که بهتر است آن را از کودکانمان سلب نکنیم.
- تعریف تخیل
نجوایی درون ذهنی و غیر واقعی که همراه تجسم باشد را تخیل گویند که بیشتر در کودکان دیده می شود و اگر این نجوا واقعی باشد، تفکر صورت گرفته است. تخیل به آرامش کودک کمک می کند و به عنوان حاشیه زندگی مورد قبول است امّا هرگز نباید آن را باور کرد.
- قال رسول الله (صلی الله علیه و آله) فرمودند: أحِبُّوا الصِّبیانَ وَ ارحَمُوهُم: کودکان را دوست بدارید و با آنان عطوف و مهربان باشید.
- تفاوت و رابطه بین تخیل و رؤیا در کودکان
بین تخیل و رؤیا رابطه ای وجود دارد به این معنا که تخیل معمولاً فرمانبردار است و محدوده ویژه ای دارد. در حالی که رؤیا به فرمان ما نمی باشد و گستره زیاد تری دارد و محدوده ای نمی شناسد لذا رؤیا گسترده تر از تخیل است. تخیل و خیال بافی به نوعی همان رؤیا است زیرا شخص اعمال را در پندار خود انجام می دهد و در عالم خیال زمینه را برای رفع موانع و ناراحتی فراهم می کند. محرک فرد در عالم رؤیا اغلب تمایلات و آرزو های ارضاء نشده است و در عالم خیالبافی هم همین حالت وجود دارد. امّا تفاوت تخیل و رؤیا این است که رؤیا در عالم خواب است و خیال بافی در بیداری. افراد خیالباف در بیداری با آزاد گذاشتن ذهن از عالم واقع دور می شوند و از آن فاصله می گیرند. خیالبافی نوعی رؤیا در بیداری است که برای ارضای تخیلی آرزوها و امیال ناکام مانده فعالیت می کند و فرد در عین آگاهی از غیر واقعی بودن با آن خوش است و به آرامش می رسد.
- قال رسول الله (صلی الله علیه و آله) فرمودند: أکرِمُوا أولادکُم وَ أحسِنُوا آدابَکُم؛ به فرزندان خود احترام کنید و با آداب و روش پسندیده با آن ها معاشرت کنید.
- تفاوت تخیل در پسران و دختران
پسر ها معمولاً تخیلاتی پرخاشگرانه دارند. آن ها بر اساس رابطه بین تخیلات پرخاشگرانه و بازی ترجیح می دهند بازی هایی مثل دزد و پلیس داشته باشند. به نظر می رسد تخیلات پسران سیاه و سفید باشد؛ امّا دختران تخیلاتی جادویی و سیندرلایی دارند که تمام رنگی هم هست.
- قال الصادق علیه السلام: دَع إبنَکَ یَلعَب سَبعَ سِنینَ؛ فرزند خود را هفت سال آزاد بگذارید تا بازی کند.
- زمان آغاز تخیل در کودکان
انسان، زندگی را با تخیل آغاز می کند و به تدریج وارد دنیایی واقعی می شود، شروع تخیل قبل از یک سالگی است امّا کودکان تخیل پیش از یک سالگی را به یاد نمی آورند؛ لذا باید به بچه ها از ۱ تا ۶ سالگی اجازه داد که دست کم روزی ۶ ساعت در دنیای تخیل خود تنها باشند. گاهی پیش می آید که هنگام تخیل، کودکان میان اسباب بازی های خود می خوابند زیرا در این میان به آرامش می رسند. تخیل همیشه خوب است و بچه ها خیال خود را باور دارند و می خواهند زندگی را مانند دنیای تخیل خود بسازند. بچه هایی که پس از بیدار شدن از خواب نق می زنند، از تمام شدن رؤیا شکایت دارند و دلخورند زیرا علاقه دارند در رویای خود باقی بمانند.
اوج تخیل کودکان از سن ۳ تا ۶ سالگی است. آن ها گوشه ای می نشینند و با میز یا دیوار صحبت می کنند. کودکان به این دلیل با اشیاء صحبت می کنند که آن ها ساکتند و به سخن کودکان گوش می دهند ولی کودکان به اشیاء گوش نمی دهند. بچه ها باید با کسی حرف بزنند و گرنه دچار مشکل می شوند.این نکته مهمی است که والدین باید آن را مد نظر داشته باشند. اگر فرزند شما با اشیاء صحبت می کند، شاید آرزوی داشتن یک شنونده ساکت را دارد.
گاهی تخیل یک مکانیسم دفاعی طبیعی برای کودک است. والدین باید بدانند بد نیست گاهی با نقل داستانی یا قصه ای جذاب بچه ها را از خلوت خودشان خارج کنند تا بیش از اندازه به دنیای خیال پناه نبرند.
اوج تخیل کودکان از سن ۳ تا ۶ سالگی است. آن ها گوشه ای می نشینند و با میز یا دیوار صحبت می کنند. کودکان به این دلیل با اشیاء صحبت می کنند که آن ها ساکتند و به سخن کودکان گوش می دهند ولی کودکان به اشیاء گوش نمی دهند. بچه ها باید با کسی حرف بزنند و گرنه دچار مشکل می شوند.این نکته مهمی است که والدین باید آن را مد نظر داشته باشند. اگر فرزند شما با اشیاء صحبت می کند، شاید آرزوی داشتن یک شنونده ساکت را دارد.
گاهی تخیل یک مکانیسم دفاعی طبیعی برای کودک است. والدین باید بدانند بد نیست گاهی با نقل داستانی یا قصه ای جذاب بچه ها را از خلوت خودشان خارج کنند تا بیش از اندازه به دنیای خیال پناه نبرند.
- رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) ضمن حدیثی در نیکی به فرزندان فرمودند: وَ لایُرهِقُهُ وَ لا یَخرُقُ بِهِ؛ کودک خود را احمق و نادان، ابله و سفیه نخوانید.
- وظیفه والدین در مقابل کودکان خیالباف
بهترین روش، محبت به کودکان و نزدیک کردن دنیای واقعی به دنیای تخیل آن هاست و بدترین رفتار در برابر آن ها ناامید کردن ایشان از دنیای واقعی و مسخره کردن تخیل و رویاهای آن هاست. زیرا این احتمال وجود دارد که در اثر چنین رفتاری، کودکان کاملاً به دنیای خیال کوچ کنند و از واقعیت فاصله بگیرند.
باید یادمان باشد که کودکان در سال های نخستین زندگی، تنها در حال درک کردن تفاوت میان واقعیت و خیال هستند. بازی های خیالی و بازی کردن نقش شخصیت های آشنا (مانند اعضای خانواده) و شخصیت های افسانه ای یا ساختگی باعث درونی شدن تفاوت های مهم میان واقعیت و خیال در کودک می شود.
برای نمونه کودکان می توانند تفاوت بین مادر واقعی و مادری که بعضی وقت ها در بازی های کودکانه نقش او را بازی می کند را دریابد و این تجربه و دانش را در موقعیت های دیگر نیز به کار ببرد. این بازی های وانمودی و تخیلی به کودکان کمک می کند تا قدرت زبان را دریابند. به علاوه این که کودک با بازی وانمودی با دیگران یاد می گیرد که می تواند از واژه ها مانند ابزاری برای باز سازی یک داستان یا سازمان دهی یک نمایش بهره بگیرد. این فرایند به کودک امکان می دهد میان زبان نوشتاری و گفتاری ارتباط برقرار کند و بعد ها به او کمک خواهد کردن خواندن را یاد بگرید.
کودکان همچنین هنگام بازی های وانمودی واژه نامه خود را می سازند و در این هنگام والدین که با آن ها بازی می کنند، می توانند او را با واژه های مربوط به یک موضوع ویژه آشنا کنند. برای نمونه اگر کودکان دوست دارند با دایناسور های اسباب بازی، بازی کند. شما با اشاره به نام دایناسور های گوناگون به او کمک خواهید کرد به سرعت نام های بلند آن ها را یاد بگیرد.
بیشتر کودکان دوست دارند وانمود کنند کار هایی را که والدینشان در خانه انجام می دهند.، آن ها هم انجام می دهند؛ لذا والدین باید همیشه مجموعه ای از نشریه ها، کتاب ها، کاغذ و مداد هایی برای بازی های نمایشی در خانه در دسترس کودکانشان قرار دهند تا او از مهارت های پیش نوشتاری و پیش خوانی برای تقلید موقعیت های واقعی در زندگیشان استفاده کنند و برای عروسک و اسباب بازی هایشان آن ها را بخوانند.
باید یادمان باشد که کودکان در سال های نخستین زندگی، تنها در حال درک کردن تفاوت میان واقعیت و خیال هستند. بازی های خیالی و بازی کردن نقش شخصیت های آشنا (مانند اعضای خانواده) و شخصیت های افسانه ای یا ساختگی باعث درونی شدن تفاوت های مهم میان واقعیت و خیال در کودک می شود.
برای نمونه کودکان می توانند تفاوت بین مادر واقعی و مادری که بعضی وقت ها در بازی های کودکانه نقش او را بازی می کند را دریابد و این تجربه و دانش را در موقعیت های دیگر نیز به کار ببرد. این بازی های وانمودی و تخیلی به کودکان کمک می کند تا قدرت زبان را دریابند. به علاوه این که کودک با بازی وانمودی با دیگران یاد می گیرد که می تواند از واژه ها مانند ابزاری برای باز سازی یک داستان یا سازمان دهی یک نمایش بهره بگیرد. این فرایند به کودک امکان می دهد میان زبان نوشتاری و گفتاری ارتباط برقرار کند و بعد ها به او کمک خواهد کردن خواندن را یاد بگرید.
کودکان همچنین هنگام بازی های وانمودی واژه نامه خود را می سازند و در این هنگام والدین که با آن ها بازی می کنند، می توانند او را با واژه های مربوط به یک موضوع ویژه آشنا کنند. برای نمونه اگر کودکان دوست دارند با دایناسور های اسباب بازی، بازی کند. شما با اشاره به نام دایناسور های گوناگون به او کمک خواهید کرد به سرعت نام های بلند آن ها را یاد بگیرد.
بیشتر کودکان دوست دارند وانمود کنند کار هایی را که والدینشان در خانه انجام می دهند.، آن ها هم انجام می دهند؛ لذا والدین باید همیشه مجموعه ای از نشریه ها، کتاب ها، کاغذ و مداد هایی برای بازی های نمایشی در خانه در دسترس کودکانشان قرار دهند تا او از مهارت های پیش نوشتاری و پیش خوانی برای تقلید موقعیت های واقعی در زندگیشان استفاده کنند و برای عروسک و اسباب بازی هایشان آن ها را بخوانند.
- قال علی علیه السلام: مَن کانَ لَهُ وَلَدٌ صَبا؛ کسی که کودکی دارد باید خود را تا سر حد کودکی تنزّل دهد.
- وظیفه والدین در مقابل کودکانی که به طور افراطی از تخیلاتشان سخن می گویند.
والدین باید مراقب باشند از جملات مثبت استفاده کنند و نسبت دروغ به کودک خود ندهند. مثلاً به جای گفتن این که «تو دروغ می گویی» بگویند: «مهم است که راستش را بگویی» به کودک بگویید: «تصورات و تخیلات جالبی داری! امّا وقتی چیزی را تعریف می کنی، همیشه نمی توانم بفهمم کدام واقعی و کدام تخیلات تو است» والدین برای تشویق کودک به راست گویی بهتر است به جای انتقاد و تحقیر، از شیوه های مناسب استفاده کنند. والدین باید مهربانانه برخورد کنند و کودک را مورد قضاوت قرار ندهند و از زبان کودکانه استفاده کنند تا کودک خردسال قادر به درک آن باشد. والدین باید حتماً برای اطلاعات بیشتر و نحوه برخورد صحیح در این مورد با مشاور و روانشناس کودک مشورت کنند.
وسایل، جلد ۲، صفحه ۱۲۶.
بحار الانوار، جلد ۲۳، صفحه ۱۱۴.
اصول کافی، جلد ۲، صفحه ۴۷-۴۶.
اصول کافی، جلد ۵، صفحه ۵۰.
وسایل الشیعه، جلد ۵، صفحه ۱۲۶.