راهبردها یا روش های مطالعه مؤثر
یکی از دانشمندان می­گوید آنچه را می‌توان بعد از بیست سال تجربه آموخت، مطالعه صحیح در یک ساعت به ما می­آموزد. مونتسکیو می‌گوید: کتاب، عمر دوباره است که می­توان با مقداری پول تجربه تمام عمر بزرگترین عقلای عالم را تصرف کرد. در این نوشتار راهبردها یا روش­هایی را مورد بحث قرار می­دهیم که خوانندگان را به هنگام مطالعه و یادگیری مدد می‌رساند.

روش اس‌کیو ‌۴آر یا روش پس ختام
یکی از روش­های موفق بهبود مطالعه و یادگیری روش اس‌کیو ‌۴آر یا روش پس ختام است. اس‌کیو ‌۴آر از حروف اول شش مرحله آن تشکیل یافته است:

1. خواندن اجمالی یا پیش خوانی
2. سؤال کردن
4. تفکر
5. از حفظ گفتن
6. مرور کردن

در زیر مراحل را توضیح می­دهیم:
پیش خوانی:
اگر می­خواهید مطالب کتابی را یاد بگیرید، نخست تمام آن کتاب را یک بار از رو بخوانید تا یک برداشت کلی از موضوع­ها و قسمت­های مهم آن کسب نمایید. این خواندن اجمالی یا پیش‌خوانی می­تواند شما را در سازمان دهی به مطالب، مثلاً ایجاد نوعی ساخت سلسله مراتبی برای آنها، کمک نماید. مطالبی که لازم است در پیش خوانی فصل­های یک کتاب مورد توجه قرار گیرند عبارتند از مقدمه یا توضیحات مقدماتی، هدف­ها، تیترهای اصلی و فرعی، خلاصه، و جملات مقدماتی یا جملات موضوعی پاراگراف­ها.

سؤال کردن:
برای هر قسمتی یا فصلی از یک کتاب که می­خوانید در رابطه با هدفی که از مطالعه دارید سؤال­هایی را طرح نمایید. یکی از راه­های انجام این کار این است که عناوین را به سؤال تبدیل کنید. سؤال­های خود را با کلمات چگونه، چه کسی، چرا، چه چیزی بسازید.
خواندن:
در این مرحله، مطلب یا موضوع را بخوانید. به هنگام مطالعه سعی کنید سؤال­هایی را که مطرح کرده­اید جواب دهید. توجه خود را به اندیشه­های اصلی، جزئیات مؤید اندیشه­های اصلی، سایر اطلاعاتی که به هدف­های خواندن شما مربوط­اند معطوف سازید. در صورت لزوم، سرعت خواندن خود را متناسب با سهولت و پیچیدگی متن تغییر دهید.

تفکر:
سعی کنید با تفکر درباره مطالبی که می­خوانید آنها را بفهمید و به آنها معنی بدهید. برای این منظور می­توانید کارهای زیر را انجام دهید:

• آنچه را که می­خوانید با مطالبی که از قبل یاد گرفته­اید ربط دهید.
• نکات فرعی را به مطالب اصلی پیوند دهید.
• بکوشید تا تناقضات موجود را حل نمایید.
• با استفاده از اطلاعاتی که می­خوانید مسائل طرح شده را جواب دهید.

از حفظ گفتن:
پس از خواندن هر قسمت، سعی کنید مطالب مهم آن را به یاد آورید و برای خود بازگو کنید. ضمن این کار به سؤال­هایی که طرح کرده­اید پاسخ دهید. از حفظ گفتن به شما کمک می­کند تا بر درک خود نظارت کنید و از این طریق به شما معلوم می­گردد که چه قسمت­هایی را خوب یاد نگرفته­اید و باید آنها را از نو بخوانید.

مرور کردن:
وقتی که خواندن تمام کتاب یا کل مطلب را به پایان رسانیدید، آن را مرور یا بازبینی کنید. بهترین راه مرور کردن این است که بکوشید تا، بدون مراجعه به متن، سؤال­های مهم را جواب دهید. قسمت­هایی را که نتوانستید به سؤال­های آنها جواب دهید دوباره بخوانید. دوباره خواندن نوعی مرور کردن است. اما این کار برای همه کتاب ضروری نیست، سعی در جواب دادن به سؤال­های اساسی بهترین راه مرور کردن است. راهبرد از حفظ گفتن را برای فصل­های کتاب و راهبرد مرور کردن را برای کل کتاب به کار ببندید.

مرور و پاسخ دادن:
مرور و پاسخ دادن آخرین مرحله روش مردر است. مرور کردن مطالب خوانده شده به قصد تعیین کم و کسرهای احتمالی یادگیری و کوشش در جهت رفع نواقص از مراحل مهم همه روش­های یادگیری از جمله روش حاضر است. فعالیت اصلی مرور کردن به یاد آوردن آموخته­ها، توجه به نکات مهم، و سعی در پاسخ دادن به سؤال­های قبلاً طرح شده، و تمرکز کردن بر هدف­های یادگیری است.
مرحله مرور کردن معمولاً پس از آنکه دانش پژوه در امتحان یا آزمون مطالبی که خوانده­اند شرکت کردند انجام می­شود. نتایج آزمون باید به صورت بازخورد در مورد اثر بخشی مراحل قبلی مورد استفاده قرار گیرد. هدف عمده این مرحله از یادگیری باید رفع نواقص راهبردهای مطالعه برای کاربردهای آتی باشد.

روش مطالعه مشارکتی
با هم مطالعه کردن یکی از روش­های شناخته شده و مؤثر یادگیری در میان دانش آموزان و دانشجویان بوده است. در روش مطالعه مشارکتی یادگیرندگان به صورت دو نفری با هم کار می ­کنند و به نوبت خلاصه مطالبی را که می­خوانند برای هم می­گویند. ابتدا یکی از دو نفر یادگیرنده نقش توضیح دهنده را به عهده می­گیرد و نفر دوم وظیفه­اش گوش دادن است؛ و در نوبت بعد نفر دوم توضیح می­دهد و نفر اول گوش می­کند. مراحل روش مطالعه مشارکتی به شرح زیرند:

1. به صورت تصادفی، مثلاً به وسیله بالا انداختن یک سکه، تصمیم بگیرید که ابتدا چه کسی توضیح دهنده و چه کسی گوش دهنده باشد، بعد شروع به مطالعه کنید.
2. پس از اینکه مطالعه قسمتی از متن ( حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ کلمه ) را به پایان رسانیدید، خواندن را متوقف کنید.
3. توضیح دهنده خلاصه متنی را که خوانده است با صدای بلند برای دوستش توضیح می­دهد، و این کار را بدون نگاه کردن به متن انجام می­دهد. در این خلاصه باید تمامی نکات و مفاهیم مهم و اساسی گنجانیده شوند.
4. پس از آنکه توضیح دهنده کار خلاصه کردن را به پایان رسانید، گوش دهنده با نگاه کردن به متن اقدامات زیر را انجام می دهد:

• نکات مهمی را که در خلاصه ارائه شده جا افتاده­اند بیان می­کند و اشکالات و کج فهمی­ ها را بر طرف می­نماید.
• به کمک ربط دادن مطالب جدید با مطالبی که قبلاً یاد گرفته است، به یادآوری و درک مطالب کمک می­کند. همچنین در صورت لزوم از شکل و طرح و رسم نیز می­تواند سود ببرد.

1. توضیح دهنده می­تواند به گوش دهنده در تصحیح و یادآوری خلاصه مطلب کمک کند.
2. پس از اینکه خلاصه اولین بخش کامل شد، نقش خود را عوض کنید و این بار نفر دوم به خلاصه کردن متن بپردازد، و مراحل فوق را تکرار کنید. با این تغییر نقش به مطاله ادامه بدهید تا اینکه همه متن خوانده و فهمیده شود.

روش دقیق خوانی
هدف روش دقیق خوانی این است که خواننده مطالب را به صورت کامل درک کند و آنها را به شکلی منظم و منطقی در حافظه اش نگهداری کند تا بتواند در مواقع لزوم، به نحو مطلوبی از آنها استفاده کند. سرعت تقریبی این روش از صد تا هزار کلمه در دقیقه است. برای تحقیق این روش لازم است مراحلی طی شود که ما در ذیل آنها را با توضیحی کوتاه می­آوریم:

مراحل روش دقیق خوانی
الف ) سازمان دادن:
هر بخشی از یک نوشته که دارای عنوان مشخصی است، معمولاً از سه قسمت، یعنی تز اصلی، نکات اصلی ( عمده ) و نکات جزئی ( توضیحات و شواهد ) تشکیل می­شود. در سازمان بندی این سطوح سه­گانه، رابطه میان آنها مشخص می­شود. معین کردن سازمان بندی مطالب سبب بالا رفتن ضریب یادگیری خواننده می­شود؛ زیرا در این روش، خواننده، نکات اصلی و نکات جزئی را به عنوان یک کل، نه به صورت اطلاعات پراکنده یاد می­گیرد.
اکنون به بیان کوتاهی از هر یک از سطوح سه گانه اشاره می­شود:

1. تز اصلی: بنیادی­ترین و اساسی­ترین دیدگاه نویسنده است و یک اندیشه بنیادی است که تمامی مطالب و نکات کتاب را در بر می­گیرد و مبین مقصود و هدف اصلی نویسنده از نوشتن کتاب یا مقاله است، ولی چنین نیست که همه مولفان به صورت مستقیم آن را بیان کنند. بیان صحیح تز اصلی یک مقاله یا بخشی از کتاب یا کل کتاب ، باید در قالب یک یاد و جمله بیان شوند، و نمی­توان آن را در قالب یک کلمه که فقط نشان دهنده عنوان است، بیان کرد.
2. نکات اصلی: بخش­هایی از متن و اندیشه­های مهم و بنیادی هستند که نویسنده برای اثبات توضیح تز اصلی خود، از آن استفاده می­کند. به بیان دیگر، نکات اصلی سبب روشن­تر شدن تز اصلی مؤلف می­گردد.
3. نکات جزئی ( اصلاعات جزئی ): بخش­هایی از مطلب است که اگر نویسنده آن را از متن حذف کند، یا خواننده به مطالعه آن نپردازد، درک مطالب متن مشکل می­شود؛ اما مطالب استحکام و ارتباط خود را از دست نمی­دهد. تصاویر، مثال­ها، نقل قول­ها در یک متن مصادیق نکات جزئی هستند.

ب ) علامت گذاری و حاشیه نویسی
علامت گذاری و حاشیه نویسی، روشی است که به وسیله آن با علامت گذاری و نوشتن مرزها و نشانه­ها بر روی مطالب کتاب، ساختمان مطالب کتاب مشخص می­شود. برای این که در فهم و مرور کردن مطالب مشکلی پیش نیاید، بهتر است در سراسر کتاب رمزها و نشانه­های واحدی برای علامت گذاری استفاده شود.

ج ) خلاصه کردن
در مرحله آخر خواننده به خلاصه کردن مطالب می­پردازد. این خلاصه برداری در واقع یک مرور کلی مطالب مورد مطالعه است. یک خلاصه خوب آن است که در بردارنده تز اصلی، نکات اصلی و نکات جزئی متن مورد مطالعه باشد، البته بااین شرط که خواننده از عین الفاظ مولف استفاده نکند. و تنها با کوشش خودش مطالب را بنگارد. اگر این کار صورت بگیرد، باعث افزایش میزان یادگیری خواننده، آسان شدن مورد مطالب و تقویت نگه داری مطالب در حافظه می­شود. یک متن خلاصه می­تواند، ذهنی، شفاهی و کتبی یا ترکیبی از این دو باشد، ولی خلاصه کتبی و ترکیبی از دیگر خلاصه­ها بهتر هستند.

زمان مناسب خلاصه برداری

1. زمان خواندن: در ضمن مطالعه و یا در پایان خواندن یک نکته مهم یا یک قسمت مهم، خوب است که خلاصه آن در حاشیه کتاب نوشته شود.
2. بلافاصله بعد از اتمام خواندن: برای بررسی میزان فهم خود و برای افزایش میزان نگه داری مطالب در حافظه، شایسته است که بی درنگ پس از تمام شدن مطالعه، خلاصه برداری شود.
3. پس از گذشت مدتی از مطالعه: جهت آماده شدن برای بحث درکلاس و جضور در جلسه امتحان شایسته است پس از مدتی از خواندن، خلاصه برداری شود.

روش نظام مطالعه برتر
نظام مطالعه برتر به مراحل زیر تقسیم می­شود:
الف ) بخش پیش مطالعه                ب ) بخش حین مطالعه                  ج ) بخش پس مطالعه
هر یک از مراحل نیز به بخش­های کوچک­تری تقسیم می­شوند که در ذیل به توضیح مختصر آنها اشاره می­شود:

پیش مطالعه
مراحل پیش مطالعه به منظور کسب آمادگی لازم برای انجام مطالعه اصلی طراحی شده است. این مراحل باید در مدت دو تا شش دقیقه پیش از مطالعه اصلی انجام گیرد. این مراحل عبارتند از:

1. بررسی اجمالی کل کتاب: وقتی کتابی را اولین بار دیدید و تصمیم گرفتید آن را مطالعه کنید. لازم است پیش از مطالعه اجمالی آن، از خودتان بپرسید که هدف شما از خواند آن کتاب چیست؟ بعد از مشخص شدن هدفتان، به بررسی اجمالی آن در مدت یک تا دو دقیقه بپردازید. هدف از بررسی اجمالی کل کتاب، آشنایی مقدماتی و ایجاد ارتباط با کتاب است.
2. بررسی اجمالی هر فصل: هر زمانی که قصد مطالعه فصلی را دارید، باید به بررسی اجمالی آن در مدتی کم­تر از دو دقیقه بپردازید. در بررسی اجمالی فصل، باید به تصاویر، جداول، نمودارها، نکات برجسته، تیترهای اصلی، فرعی، نتیجه گیری و پرسش­های آن فصل بپردازید. اطلاع از این امر که فصل مورد مطالعه چند صفحه دارد و چه مدت صرف مطالعه آن خواهد شد، سبب آمادگی بیشتر شما برای مطالعه می­شود. تذکر این نکته ضروری است که نباید به بررسی اجمالی تمام فصول پرداخت، بلکه هر فصل را باید موقعی که قصد مطالعه تفصیلی آن را دارید، مطالعه اجمالی کنید.
3. سؤال گذاری: همیشه پیش از خواندن متن پرسش­هایی را مطرح کنید؛ چرا که ذهن به هنگام مطالعه متن در پی یافتن پاسخ برای سؤالاتی است که از قبل مطرح شده است، از این رو باعث افزایش تمرکز حواس و یادگیری می­شود.

مدت زمانی که برای طرح سؤال اختصاص می­یابد یک یا دو دقیقه است و لزومی ندارد، سؤالات در این مرحله به صورت مکتوب در آید. اگر خود نویسنده در فصل سؤالاتی را مطرح کرده است می­توان از آنها استفاده کرد و یا سؤالات جدید مطرح کرد. با نگریستن به تیترهای اصلی و فرعی، نکات برجسته، تصاویر، جداول و نمودارها می­توان سؤالات زیادی مطرح کرد. در هنگام طرح سؤال نباید نگران وجود پاسخ در متن بود، چون آن چه مهم است اصل پرسش است نه پاسخ آن؛ زیرا اگر حتی نتوانیم به سؤالات پاسخ دهیم، باز طرح سؤال باعث افزایش تمرکز، ارتقای یادگیری می­شود.

زمان مطالعه
پس از طی مراحل بخش اول، وارد بخش دوم می­شویم. این بخش نیز دارای چند مرحله به شرح ذیل است:

1. مطالعه و یادداشت برداری: ضمن خواندن متن با سرعت متناسب، هر جا که با نکته یا مطلب مهمی رو به رو شویم، بر اساس طرح شبکه­ای آن را یادداشت می­کنیم؛ یعنی جای مطلب را به عنوان، شاخه اصلی یا فرعی و…. مشخص می­کنیم.
2. بازنگری و بازخوانی طرح شبکه­ای: پس از مطالعه متن و اجرای طرح شبکه­ای، به بازبینی طرح شبکه­ای می­پردازیم؛ یعنی از عنوان مطلب تا شاخه­های اصلی و فرعی همه را دقیق بررسی می­کنیم، تا ابهامی در طرح باقی نماند. تصویر برداری ذهنی از طرح باید به گونه­ای باشد که نخست شاخه­های اصلی و سپس به ترتیب نکات کلیدی و فرعی هر یک از شاخه­ها در ذهن جای گیرد.
3. بازیابی و سنجش خود: پس از طی مرحله بازنگری به بازیابی و امتحان خود می­پردازیم، بدین منظور طرح شبکه­ای را در ذهن مجسم می­کنیم و بخش­های مختلف آن را در ذهن خوب تثبیت شده است. اگر در بازیابی بخشی از طرح شبکه­ای، با اشکال مواجه شدیم، با رفع اشکال طرح شبکه­ای و یا نگاه دوباره به طرح و بهره­گیری از شیوه­های یادسپاری به ثبت کامل و قطعی طرح و مطالب مرتبط با آن در حافظه می­پردازیم. این مرحله به افزایش فعالیت نیمکره راست مغز و در نتیجه افزایش بازدهی می­انجامد، چون تصور و تجسم، تخیل و رؤیا، دو ویژگی عمده نیمکره راست مغز می­باشد که با عمل بر اساس این ویژگی­ها نیمکره راست مغز تحریک و فعال می­شود.

پس از مطالعه
سومین بخش که به مراحل پس از مطالعه اختصاص دارد، از مراحل یادآوری به شمار می­آید که در آن حافظه مورد توجه است. تبیین این بخش وابسته به تبیین مسئله مرور است که ما در ذیل به آن اشاره می­کنیم:

مرور
یادگیری در مرحله اول و دوم صورت می­گیرد و مرحله مرور در چندین نوبت صورت می­گیرد و اهمیت آن در افزایش زمان پایداری مطالب در حافظه است. در دو مرحله یادگیری ۱۰۰ % مطالب فراگرفته شده در حافظه کوتاه مدت قرار می­گیرد، اما برای ثبت و پایداری دایمی مطالب در حافظه، نیاز به انتقال آنها از حافظه کوتاه مدت به حافظه بلند مدت است که این امر از راه « مرور» انجام می­گیرد. و در چند نوبت می­توان این مرور را انجام داد که عبارتند از:
مرور اول، یک روز پس از مطالعه     مرور دوم، ده روز پس از مرور اول مرور سوم، یک ماه پس از مرور دوم

روش P2R
هنگامی که مطالب نسبتاّ ساده و آسان است، از این روش که شامل سه مرحله است استفاده می­کنیم:
۱ ) پیش خوانی                                             ۲ ) خواندن فعال
۳ ) مرور
این مراحل می­توانند پس از تقسیم هر فصل به بخش­های ۱۰ صفحه­ای، برای هر بخش به طور مجزا پیاده شود.

مرحله پیش خوانی
پیش خوانی، همزمان با مطالعه اجمالی و مقدماتی فصل­های کتاب است و در بیشتر روش­های مطالعه، به عنوان اولین مرحله خواندن توصیه می­شود. در واقع، خواندن یک مطلب تازه همانند سفر به جایی است که تاکنون ندیده­اید، شرایط آب و هوایی، زبان گفتگوی مردم در آنجا و طول سفر، اطلاعاتی است که معمولاًً قبل از حرکت برای خود جمع آوری می­کنید. پیش خوانی نیز گردآوری همین اطلاعات است، در مورد مطالبی که قرار است بیاموزید، یعنی با خواندن مقدمه فصل، عناوین اصلی، دو خط اول هر پاراگراف، خلاصه فصل و نگاه اجمالی به عکس­ها، جدول­ها و تصویرها، دیدی کلی نسبت به مطالب و ارتباط بخش­ها و موضوعات مختلف پیدا خواهید کرد. تنها با اختصاص ۲ تا ۵ دقیقه از وقت مطالعه به پیش خوانی، فهم بهتری از مطلب پیدا می­کنید.
بسیاری از دانشجویان ابراز کرده­اند که پیش خوانی، موجب علاقه­مندی آنها به موضوع شده است. شما با پیش خوانی برای ادامه دادن به مطالعه ترغیب می­شوید. به علاوه، در همان آغاز کار متوجه خواهید شد حجم مطالب فصل چقدر است و چقدر وقت برای مطالعه آن لازم است و با واقع بینی، برنامه مطالعه خود را تنظیم می­کنید. این برآورد اولیه، باعث می­شود که به جای خستگی و دلسردی، با لذت، برنامه پیش رفتن و اتمام کار را تجربه کنید.

مرحله خواندن فعال
پس از مطالعه اجمالی عناوین و نکات اصلی، مرحله خواندن فعال یعنی خواندن دقیق و کامل مطالب، به همراه علامت گذاری متن و پس از آن یادداشت برداری از نکات اصلی و جزئیات عناوین فرا می­رسد. از آنجا که به عنوان دانشجو موظف به مطالعه و یادگیری بیش از ۲۰۰۰ صفحه در هر ترم هستید، از طریق فراگیری فعال مطالب و علامت گذاری و یادداشت برداری می­توانید در فرصت فشرده پایان ترم، تنها چکیده­ای از مطالب را مرور و بازخوانی کنید.

مرحله مرور
در این مرحله به ۳ شیوه می­توانید به مرور مطالب بپردازید. اول آنکه خلاصه­ای از نکات کلیدی را در ۴-۳ جمله بنویسید. راه دیگر، از حفظ گفتن نکات اساسی هر عنوان یا بخش بدون نگاه کردن به متن است. مرور، همچنین می­تواند از طریق پاسخگویی به سؤالاتی که در پایان فصل آمده است یا شما برای آزمایش، آنها را طرح کرده­اید، انجام شود. بنابراین:
مرور، روخوانی دوباره مطالب نیست، بلکه پس دادن درس، بدون یاری کتاب است.

منابع
۱ . سیف علی اکبر، روش های یادگیری و مطالعه، تهران، نشر دوران، ۱۳۷۹
۲ . خادمی عین الله، مطالعه روشمند، قم، پارسایان، ۱۳۷۹
۳ . بنی اسدی حسن و رشیدی نژاد حسین،کرمان، نشر فانوس، ۱۳۸۲
۴ . نرم افزار پرسمان