راهبردها یا روش های مطالعه مؤثر
یکی از دانشمندان میگوید آنچه را میتوان بعد از بیست سال تجربه آموخت، مطالعه صحیح در یک ساعت به ما میآموزد. مونتسکیو میگوید: کتاب، عمر دوباره است که میتوان با مقداری پول تجربه تمام عمر بزرگترین عقلای عالم را تصرف کرد. در این نوشتار راهبردها یا روشهایی را مورد بحث قرار میدهیم که خوانندگان را به هنگام مطالعه و یادگیری مدد میرساند.
روش اسکیو ۴آر یا روش پس ختام
یکی از روشهای موفق بهبود مطالعه و یادگیری روش اسکیو ۴آر یا روش پس ختام است. اسکیو ۴آر از حروف اول شش مرحله آن تشکیل یافته است:
- خواندن اجمالی یا پیش خوانی
- سؤال کردن
- تفکر
- از حفظ گفتن
- مرور کردن
در زیر مراحل را توضیح میدهیم:
پیش خوانی:
اگر میخواهید مطالب کتابی را یاد بگیرید، نخست تمام آن کتاب را یک بار از رو بخوانید تا یک برداشت کلی از موضوعها و قسمتهای مهم آن کسب نمایید. این خواندن اجمالی یا پیشخوانی میتواند شما را در سازمان دهی به مطالب، مثلاً ایجاد نوعی ساخت سلسله مراتبی برای آنها، کمک نماید. مطالبی که لازم است در پیش خوانی فصلهای یک کتاب مورد توجه قرار گیرند عبارتند از مقدمه یا توضیحات مقدماتی، هدفها، تیترهای اصلی و فرعی، خلاصه، و جملات مقدماتی یا جملات موضوعی پاراگرافها.
سؤال کردن:
برای هر قسمتی یا فصلی از یک کتاب که میخوانید در رابطه با هدفی که از مطالعه دارید سؤالهایی را طرح نمایید. یکی از راههای انجام این کار این است که عناوین را به سؤال تبدیل کنید. سؤالهای خود را با کلمات چگونه، چه کسی، چرا، چه چیزی بسازید.
خواندن:
در این مرحله، مطلب یا موضوع را بخوانید. به هنگام مطالعه سعی کنید سؤالهایی را که مطرح کردهاید جواب دهید. توجه خود را به اندیشههای اصلی، جزئیات مؤید اندیشههای اصلی، سایر اطلاعاتی که به هدفهای خواندن شما مربوطاند معطوف سازید. در صورت لزوم، سرعت خواندن خود را متناسب با سهولت و پیچیدگی متن تغییر دهید.
تفکر:
سعی کنید با تفکر درباره مطالبی که میخوانید آنها را بفهمید و به آنها معنی بدهید. برای این منظور میتوانید کارهای زیر را انجام دهید:
- آنچه را که میخوانید با مطالبی که از قبل یاد گرفتهاید ربط دهید.
- نکات فرعی را به مطالب اصلی پیوند دهید.
- بکوشید تا تناقضات موجود را حل نمایید.
- با استفاده از اطلاعاتی که میخوانید مسائل طرح شده را جواب دهید.
از حفظ گفتن:
پس از خواندن هر قسمت، سعی کنید مطالب مهم آن را به یاد آورید و برای خود بازگو کنید. ضمن این کار به سؤالهایی که طرح کردهاید پاسخ دهید. از حفظ گفتن به شما کمک میکند تا بر درک خود نظارت کنید و از این طریق به شما معلوم میگردد که چه قسمتهایی را خوب یاد نگرفتهاید و باید آنها را از نو بخوانید.
مرور کردن:
وقتی که خواندن تمام کتاب یا کل مطلب را به پایان رسانیدید، آن را مرور یا بازبینی کنید. بهترین راه مرور کردن این است که بکوشید تا، بدون مراجعه به متن، سؤالهای مهم را جواب دهید. قسمتهایی را که نتوانستید به سؤالهای آنها جواب دهید دوباره بخوانید. دوباره خواندن نوعی مرور کردن است. اما این کار برای همه کتاب ضروری نیست، سعی در جواب دادن به سؤالهای اساسی بهترین راه مرور کردن است. راهبرد از حفظ گفتن را برای فصلهای کتاب و راهبرد مرور کردن را برای کل کتاب به کار ببندید.
مرور و پاسخ دادن:
مرور و پاسخ دادن آخرین مرحله روش مردر است. مرور کردن مطالب خوانده شده به قصد تعیین کم و کسرهای احتمالی یادگیری و کوشش در جهت رفع نواقص از مراحل مهم همه روشهای یادگیری از جمله روش حاضر است. فعالیت اصلی مرور کردن به یاد آوردن آموختهها، توجه به نکات مهم، و سعی در پاسخ دادن به سؤالهای قبلاً طرح شده، و تمرکز کردن بر هدفهای یادگیری است.
مرحله مرور کردن معمولاً پس از آنکه دانش پژوه در امتحان یا آزمون مطالبی که خواندهاند شرکت کردند انجام میشود. نتایج آزمون باید به صورت بازخورد در مورد اثر بخشی مراحل قبلی مورد استفاده قرار گیرد. هدف عمده این مرحله از یادگیری باید رفع نواقص راهبردهای مطالعه برای کاربردهای آتی باشد.
روش مطالعه مشارکتی
با هم مطالعه کردن یکی از روشهای شناخته شده و مؤثر یادگیری در میان دانش آموزان و دانشجویان بوده است. در روش مطالعه مشارکتی یادگیرندگان به صورت دو نفری با هم کار می کنند و به نوبت خلاصه مطالبی را که میخوانند برای هم میگویند. ابتدا یکی از دو نفر یادگیرنده نقش توضیح دهنده را به عهده میگیرد و نفر دوم وظیفهاش گوش دادن است؛ و در نوبت بعد نفر دوم توضیح میدهد و نفر اول گوش میکند. مراحل روش مطالعه مشارکتی به شرح زیرند:
- به صورت تصادفی، مثلاً به وسیله بالا انداختن یک سکه، تصمیم بگیرید که ابتدا چه کسی توضیح دهنده و چه کسی گوش دهنده باشد، بعد شروع به مطالعه کنید.
- پس از اینکه مطالعه قسمتی از متن ( حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ کلمه ) را به پایان رسانیدید، خواندن را متوقف کنید.
- توضیح دهنده خلاصه متنی را که خوانده است با صدای بلند برای دوستش توضیح میدهد، و این کار را بدون نگاه کردن به متن انجام میدهد. در این خلاصه باید تمامی نکات و مفاهیم مهم و اساسی گنجانیده شوند.
- پس از آنکه توضیح دهنده کار خلاصه کردن را به پایان رسانید، گوش دهنده با نگاه کردن به متن اقدامات زیر را انجام می دهد:
- نکات مهمی را که در خلاصه ارائه شده جا افتادهاند بیان میکند و اشکالات و کج فهمی ها را بر طرف مینماید.
- به کمک ربط دادن مطالب جدید با مطالبی که قبلاً یاد گرفته است، به یادآوری و درک مطالب کمک میکند. همچنین در صورت لزوم از شکل و طرح و رسم نیز میتواند سود ببرد.
- توضیح دهنده میتواند به گوش دهنده در تصحیح و یادآوری خلاصه مطلب کمک کند.
- پس از اینکه خلاصه اولین بخش کامل شد، نقش خود را عوض کنید و این بار نفر دوم به خلاصه کردن متن بپردازد، و مراحل فوق را تکرار کنید. با این تغییر نقش به مطاله ادامه بدهید تا اینکه همه متن خوانده و فهمیده شود.
روش دقیق خوانی
هدف روش دقیق خوانی این است که خواننده مطالب را به صورت کامل درک کند و آنها را به شکلی منظم و منطقی در حافظه اش نگهداری کند تا بتواند در مواقع لزوم، به نحو مطلوبی از آنها استفاده کند. سرعت تقریبی این روش از صد تا هزار کلمه در دقیقه است. برای تحقیق این روش لازم است مراحلی طی شود که ما در ذیل آنها را با توضیحی کوتاه میآوریم:
مراحل روش دقیق خوانی
الف ) سازمان دادن:
هر بخشی از یک نوشته که دارای عنوان مشخصی است، معمولاً از سه قسمت، یعنی تز اصلی، نکات اصلی ( عمده ) و نکات جزئی ( توضیحات و شواهد ) تشکیل میشود. در سازمان بندی این سطوح سهگانه، رابطه میان آنها مشخص میشود. معین کردن سازمان بندی مطالب سبب بالا رفتن ضریب یادگیری خواننده میشود؛ زیرا در این روش، خواننده، نکات اصلی و نکات جزئی را به عنوان یک کل، نه به صورت اطلاعات پراکنده یاد میگیرد.
اکنون به بیان کوتاهی از هر یک از سطوح سه گانه اشاره میشود:
- تز اصلی: بنیادیترین و اساسیترین دیدگاه نویسنده است و یک اندیشه بنیادی است که تمامی مطالب و نکات کتاب را در بر میگیرد و مبین مقصود و هدف اصلی نویسنده از نوشتن کتاب یا مقاله است، ولی چنین نیست که همه مولفان به صورت مستقیم آن را بیان کنند. بیان صحیح تز اصلی یک مقاله یا بخشی از کتاب یا کل کتاب ، باید در قالب یک یاد و جمله بیان شوند، و نمیتوان آن را در قالب یک کلمه که فقط نشان دهنده عنوان است، بیان کرد.
- نکات اصلی: بخشهایی از متن و اندیشههای مهم و بنیادی هستند که نویسنده برای اثبات توضیح تز اصلی خود، از آن استفاده میکند. به بیان دیگر، نکات اصلی سبب روشنتر شدن تز اصلی مؤلف میگردد.
- نکات جزئی ( اصلاعات جزئی ): بخشهایی از مطلب است که اگر نویسنده آن را از متن حذف کند، یا خواننده به مطالعه آن نپردازد، درک مطالب متن مشکل میشود؛ اما مطالب استحکام و ارتباط خود را از دست نمیدهد. تصاویر، مثالها، نقل قولها در یک متن مصادیق نکات جزئی هستند.
ب ) علامت گذاری و حاشیه نویسی
علامت گذاری و حاشیه نویسی، روشی است که به وسیله آن با علامت گذاری و نوشتن مرزها و نشانهها بر روی مطالب کتاب، ساختمان مطالب کتاب مشخص میشود. برای این که در فهم و مرور کردن مطالب مشکلی پیش نیاید، بهتر است در سراسر کتاب رمزها و نشانههای واحدی برای علامت گذاری استفاده شود.
ج ) خلاصه کردن
در مرحله آخر خواننده به خلاصه کردن مطالب میپردازد. این خلاصه برداری در واقع یک مرور کلی مطالب مورد مطالعه است. یک خلاصه خوب آن است که در بردارنده تز اصلی، نکات اصلی و نکات جزئی متن مورد مطالعه باشد، البته بااین شرط که خواننده از عین الفاظ مولف استفاده نکند. و تنها با کوشش خودش مطالب را بنگارد. اگر این کار صورت بگیرد، باعث افزایش میزان یادگیری خواننده، آسان شدن مورد مطالب و تقویت نگه داری مطالب در حافظه میشود. یک متن خلاصه میتواند، ذهنی، شفاهی و کتبی یا ترکیبی از این دو باشد، ولی خلاصه کتبی و ترکیبی از دیگر خلاصهها بهتر هستند.
زمان مناسب خلاصه برداری
- زمان خواندن: در ضمن مطالعه و یا در پایان خواندن یک نکته مهم یا یک قسمت مهم، خوب است که خلاصه آن در حاشیه کتاب نوشته شود.
- بلافاصله بعد از اتمام خواندن: برای بررسی میزان فهم خود و برای افزایش میزان نگه داری مطالب در حافظه، شایسته است که بی درنگ پس از تمام شدن مطالعه، خلاصه برداری شود.
- پس از گذشت مدتی از مطالعه: جهت آماده شدن برای بحث درکلاس و جضور در جلسه امتحان شایسته است پس از مدتی از خواندن، خلاصه برداری شود.
روش نظام مطالعه برتر
نظام مطالعه برتر به مراحل زیر تقسیم میشود:
الف ) بخش پیش مطالعه ب ) بخش حین مطالعه ج ) بخش پس مطالعه
هر یک از مراحل نیز به بخشهای کوچکتری تقسیم میشوند که در ذیل به توضیح مختصر آنها اشاره میشود:
پیش مطالعه
مراحل پیش مطالعه به منظور کسب آمادگی لازم برای انجام مطالعه اصلی طراحی شده است. این مراحل باید در مدت دو تا شش دقیقه پیش از مطالعه اصلی انجام گیرد. این مراحل عبارتند از:
- بررسی اجمالی کل کتاب: وقتی کتابی را اولین بار دیدید و تصمیم گرفتید آن را مطالعه کنید. لازم است پیش از مطالعه اجمالی آن، از خودتان بپرسید که هدف شما از خواند آن کتاب چیست؟ بعد از مشخص شدن هدفتان، به بررسی اجمالی آن در مدت یک تا دو دقیقه بپردازید. هدف از بررسی اجمالی کل کتاب، آشنایی مقدماتی و ایجاد ارتباط با کتاب است.
- بررسی اجمالی هر فصل: هر زمانی که قصد مطالعه فصلی را دارید، باید به بررسی اجمالی آن در مدتی کمتر از دو دقیقه بپردازید. در بررسی اجمالی فصل، باید به تصاویر، جداول، نمودارها، نکات برجسته، تیترهای اصلی، فرعی، نتیجه گیری و پرسشهای آن فصل بپردازید. اطلاع از این امر که فصل مورد مطالعه چند صفحه دارد و چه مدت صرف مطالعه آن خواهد شد، سبب آمادگی بیشتر شما برای مطالعه میشود. تذکر این نکته ضروری است که نباید به بررسی اجمالی تمام فصول پرداخت، بلکه هر فصل را باید موقعی که قصد مطالعه تفصیلی آن را دارید، مطالعه اجمالی کنید.
- سؤال گذاری: همیشه پیش از خواندن متن پرسشهایی را مطرح کنید؛ چرا که ذهن به هنگام مطالعه متن در پی یافتن پاسخ برای سؤالاتی است که از قبل مطرح شده است، از این رو باعث افزایش تمرکز حواس و یادگیری میشود.
مدت زمانی که برای طرح سؤال اختصاص مییابد یک یا دو دقیقه است و لزومی ندارد، سؤالات در این مرحله به صورت مکتوب در آید. اگر خود نویسنده در فصل سؤالاتی را مطرح کرده است میتوان از آنها استفاده کرد و یا سؤالات جدید مطرح کرد. با نگریستن به تیترهای اصلی و فرعی، نکات برجسته، تصاویر، جداول و نمودارها میتوان سؤالات زیادی مطرح کرد. در هنگام طرح سؤال نباید نگران وجود پاسخ در متن بود، چون آن چه مهم است اصل پرسش است نه پاسخ آن؛ زیرا اگر حتی نتوانیم به سؤالات پاسخ دهیم، باز طرح سؤال باعث افزایش تمرکز، ارتقای یادگیری میشود.
زمان مطالعه
پس از طی مراحل بخش اول، وارد بخش دوم میشویم. این بخش نیز دارای چند مرحله به شرح ذیل است:
- مطالعه و یادداشت برداری: ضمن خواندن متن با سرعت متناسب، هر جا که با نکته یا مطلب مهمی رو به رو شویم، بر اساس طرح شبکهای آن را یادداشت میکنیم؛ یعنی جای مطلب را به عنوان، شاخه اصلی یا فرعی و…. مشخص میکنیم.
- بازنگری و بازخوانی طرح شبکهای: پس از مطالعه متن و اجرای طرح شبکهای، به بازبینی طرح شبکهای میپردازیم؛ یعنی از عنوان مطلب تا شاخههای اصلی و فرعی همه را دقیق بررسی میکنیم، تا ابهامی در طرح باقی نماند. تصویر برداری ذهنی از طرح باید به گونهای باشد که نخست شاخههای اصلی و سپس به ترتیب نکات کلیدی و فرعی هر یک از شاخهها در ذهن جای گیرد.
- بازیابی و سنجش خود: پس از طی مرحله بازنگری به بازیابی و امتحان خود میپردازیم، بدین منظور طرح شبکهای را در ذهن مجسم میکنیم و بخشهای مختلف آن را در ذهن خوب تثبیت شده است. اگر در بازیابی بخشی از طرح شبکهای، با اشکال مواجه شدیم، با رفع اشکال طرح شبکهای و یا نگاه دوباره به طرح و بهرهگیری از شیوههای یادسپاری به ثبت کامل و قطعی طرح و مطالب مرتبط با آن در حافظه میپردازیم. این مرحله به افزایش فعالیت نیمکره راست مغز و در نتیجه افزایش بازدهی میانجامد، چون تصور و تجسم، تخیل و رؤیا، دو ویژگی عمده نیمکره راست مغز میباشد که با عمل بر اساس این ویژگیها نیمکره راست مغز تحریک و فعال میشود.
پس از مطالعه
سومین بخش که به مراحل پس از مطالعه اختصاص دارد، از مراحل یادآوری به شمار میآید که در آن حافظه مورد توجه است. تبیین این بخش وابسته به تبیین مسئله مرور است که ما در ذیل به آن اشاره میکنیم:
مرور
یادگیری در مرحله اول و دوم صورت میگیرد و مرحله مرور در چندین نوبت صورت میگیرد و اهمیت آن در افزایش زمان پایداری مطالب در حافظه است. در دو مرحله یادگیری ۱۰۰ % مطالب فراگرفته شده در حافظه کوتاه مدت قرار میگیرد، اما برای ثبت و پایداری دایمی مطالب در حافظه، نیاز به انتقال آنها از حافظه کوتاه مدت به حافظه بلند مدت است که این امر از راه « مرور» انجام میگیرد. و در چند نوبت میتوان این مرور را انجام داد که عبارتند از:
مرور اول، یک روز پس از مطالعه مرور دوم، ده روز پس از مرور اول مرور سوم، یک ماه پس از مرور دوم
روش P2R
هنگامی که مطالب نسبتاّ ساده و آسان است، از این روش که شامل سه مرحله است استفاده میکنیم:
۱ ) پیش خوانی ۲ ) خواندن فعال
۳ ) مرور
این مراحل میتوانند پس از تقسیم هر فصل به بخشهای ۱۰ صفحهای، برای هر بخش به طور مجزا پیاده شود.
مرحله پیش خوانی
پیش خوانی، همزمان با مطالعه اجمالی و مقدماتی فصلهای کتاب است و در بیشتر روشهای مطالعه، به عنوان اولین مرحله خواندن توصیه میشود. در واقع، خواندن یک مطلب تازه همانند سفر به جایی است که تاکنون ندیدهاید، شرایط آب و هوایی، زبان گفتگوی مردم در آنجا و طول سفر، اطلاعاتی است که معمولاًً قبل از حرکت برای خود جمع آوری میکنید. پیش خوانی نیز گردآوری همین اطلاعات است، در مورد مطالبی که قرار است بیاموزید، یعنی با خواندن مقدمه فصل، عناوین اصلی، دو خط اول هر پاراگراف، خلاصه فصل و نگاه اجمالی به عکسها، جدولها و تصویرها، دیدی کلی نسبت به مطالب و ارتباط بخشها و موضوعات مختلف پیدا خواهید کرد. تنها با اختصاص ۲ تا ۵ دقیقه از وقت مطالعه به پیش خوانی، فهم بهتری از مطلب پیدا میکنید.
بسیاری از دانشجویان ابراز کردهاند که پیش خوانی، موجب علاقهمندی آنها به موضوع شده است. شما با پیش خوانی برای ادامه دادن به مطالعه ترغیب میشوید. به علاوه، در همان آغاز کار متوجه خواهید شد حجم مطالب فصل چقدر است و چقدر وقت برای مطالعه آن لازم است و با واقع بینی، برنامه مطالعه خود را تنظیم میکنید. این برآورد اولیه، باعث میشود که به جای خستگی و دلسردی، با لذت، برنامه پیش رفتن و اتمام کار را تجربه کنید.
مرحله خواندن فعال
پس از مطالعه اجمالی عناوین و نکات اصلی، مرحله خواندن فعال یعنی خواندن دقیق و کامل مطالب، به همراه علامت گذاری متن و پس از آن یادداشت برداری از نکات اصلی و جزئیات عناوین فرا میرسد. از آنجا که به عنوان دانشجو موظف به مطالعه و یادگیری بیش از ۲۰۰۰ صفحه در هر ترم هستید، از طریق فراگیری فعال مطالب و علامت گذاری و یادداشت برداری میتوانید در فرصت فشرده پایان ترم، تنها چکیدهای از مطالب را مرور و بازخوانی کنید.
مرحله مرور
در این مرحله به ۳ شیوه میتوانید به مرور مطالب بپردازید. اول آنکه خلاصهای از نکات کلیدی را در ۴-۳ جمله بنویسید. راه دیگر، از حفظ گفتن نکات اساسی هر عنوان یا بخش بدون نگاه کردن به متن است. مرور، همچنین میتواند از طریق پاسخگویی به سؤالاتی که در پایان فصل آمده است یا شما برای آزمایش، آنها را طرح کردهاید، انجام شود. بنابراین:
مرور، روخوانی دوباره مطالب نیست، بلکه پس دادن درس، بدون یاری کتاب است.
منابع
۱ . سیف علی اکبر، روش های یادگیری و مطالعه، تهران، نشر دوران، ۱۳۷۹
۲ . خادمی عین الله، مطالعه روشمند، قم، پارسایان، ۱۳۷۹
۳ . بنی اسدی حسن و رشیدی نژاد حسین،کرمان، نشر فانوس، ۱۳۸۲
۴ . نرم افزار پرسمان