راهبردها يا روش هاي مطالعه مؤثر
يکي از دانشمندان مي­گويد آنچه را مي‌توان بعد از بيست سال تجربه آموخت، مطالعه صحيح در يک ساعت به ما مي­آموزد. مونتسکيو مي‌گويد: کتاب، عمر دوباره است که مي­توان با مقداري پول تجربه تمام عمر بزرگترين عقلاي عالم را تصرف کرد. در اين نوشتار راهبردها يا روش­هايي را مورد بحث قرار مي­دهيم که خوانندگان را به هنگام مطالعه و يادگيري مدد مي‌رساند.

روش اس‌کيو ‌۴آر يا روش پس ختام
يکي از روش­هاي موفق بهبود مطالعه و يادگيري روش اس‌کيو ‌۴آر يا روش پس ختام است. اس‌کيو ‌۴آر از حروف اول شش مرحله آن تشکيل يافته است:

1. خواندن اجمالي يا پيش خواني
2. سؤال کردن
4. تفکر
5. از حفظ گفتن
6. مرور کردن

در زير مراحل را توضيح مي­دهيم:
پيش خواني:
اگر مي­خواهيد مطالب کتابي را ياد بگيريد، نخست تمام آن کتاب را يک بار از رو بخوانيد تا يک برداشت کلي از موضوع­ها و قسمت­هاي مهم آن کسب نماييد. اين خواندن اجمالي يا پيش‌خواني مي­تواند شما را در سازمان دهي به مطالب، مثلاً ايجاد نوعي ساخت سلسله مراتبي براي آنها، کمک نمايد. مطالبي که لازم است در پيش خواني فصل­هاي يک کتاب مورد توجه قرار گيرند عبارتند از مقدمه يا توضيحات مقدماتي، هدف­ها، تيترهاي اصلي و فرعي، خلاصه، و جملات مقدماتي يا جملات موضوعي پاراگراف­ها.

سؤال کردن:
براي هر قسمتي يا فصلي از يک کتاب که مي­خوانيد در رابطه با هدفي که از مطالعه داريد سؤال­هايي را طرح نماييد. يکي از راه­هاي انجام اين کار اين است که عناوين را به سؤال تبديل کنيد. سؤال­هاي خود را با کلمات چگونه، چه کسي، چرا، چه چيزي بسازيد.
خواندن:
در اين مرحله، مطلب يا موضوع را بخوانيد. به هنگام مطالعه سعي کنيد سؤال­هايي را که مطرح کرده­ايد جواب دهيد. توجه خود را به انديشه­هاي اصلي، جزئيات مؤيد انديشه­هاي اصلي، ساير اطلاعاتي که به هدف­هاي خواندن شما مربوط­اند معطوف سازيد. در صورت لزوم، سرعت خواندن خود را متناسب با سهولت و پيچيدگي متن تغيير دهيد.

تفکر:
سعي کنيد با تفکر درباره مطالبي که مي­خوانيد آنها را بفهميد و به آنها معني بدهيد. براي اين منظور مي­توانيد کارهاي زير را انجام دهيد:

• آنچه را که مي­خوانيد با مطالبي که از قبل ياد گرفته­ايد ربط دهيد.
• نکات فرعي را به مطالب اصلي پيوند دهيد.
• بکوشيد تا تناقضات موجود را حل نماييد.
• با استفاده از اطلاعاتي که مي­خوانيد مسائل طرح شده را جواب دهيد.

از حفظ گفتن:
پس از خواندن هر قسمت، سعي کنيد مطالب مهم آن را به ياد آوريد و براي خود بازگو کنيد. ضمن اين کار به سؤال­هايي که طرح کرده­ايد پاسخ دهيد. از حفظ گفتن به شما کمک مي­کند تا بر درک خود نظارت کنيد و از اين طريق به شما معلوم مي­گردد که چه قسمت­هايي را خوب ياد نگرفته­ايد و بايد آنها را از نو بخوانيد.

مرور کردن:
وقتي که خواندن تمام کتاب يا کل مطلب را به پايان رسانيديد، آن را مرور يا بازبيني کنيد. بهترين راه مرور کردن اين است که بکوشيد تا، بدون مراجعه به متن، سؤال­هاي مهم را جواب دهيد. قسمت­هايي را که نتوانستيد به سؤال­هاي آنها جواب دهيد دوباره بخوانيد. دوباره خواندن نوعي مرور کردن است. اما اين کار براي همه کتاب ضروري نيست، سعي در جواب دادن به سؤال­هاي اساسي بهترين راه مرور کردن است. راهبرد از حفظ گفتن را براي فصل­هاي کتاب و راهبرد مرور کردن را براي کل کتاب به کار ببنديد.

مرور و پاسخ دادن:
مرور و پاسخ دادن آخرين مرحله روش مردر است. مرور کردن مطالب خوانده شده به قصد تعيين کم و کسرهاي احتمالي يادگيري و کوشش در جهت رفع نواقص از مراحل مهم همه روش­هاي يادگيري از جمله روش حاضر است. فعاليت اصلي مرور کردن به ياد آوردن آموخته­ها، توجه به نکات مهم، و سعي در پاسخ دادن به سؤال­هاي قبلاً طرح شده، و تمرکز کردن بر هدف­هاي يادگيري است.
مرحله مرور کردن معمولاً پس از آنکه دانش پژوه در امتحان يا آزمون مطالبي که خوانده­اند شرکت کردند انجام مي­شود. نتايج آزمون بايد به صورت بازخورد در مورد اثر بخشي مراحل قبلي مورد استفاده قرار گيرد. هدف عمده اين مرحله از يادگيري بايد رفع نواقص راهبردهاي مطالعه براي کاربردهاي آتي باشد.

روش مطالعه مشارکتی
با هم مطالعه کردن یکی از روش­های شناخته شده و مؤثر یادگیری در میان دانش آموزان و دانشجویان بوده است. در روش مطالعه مشارکتی یادگیرندگان به صورت دو نفری با هم کار می ­کنند و به نوبت خلاصه مطالبی را که می­خوانند برای هم می­گویند. ابتدا یکی از دو نفر یادگیرنده نقش توضیح دهنده را به عهده می­گیرد و نفر دوم وظیفه­اش گوش دادن است؛ و در نوبت بعد نفر دوم توضیح می­دهد و نفر اول گوش می­کند. مراحل روش مطالعه مشارکتی به شرح زیرند:

1. به صورت تصادفی، مثلاً به وسیله بالا انداختن یک سکه، تصمیم بگیرید که ابتدا چه کسی توضیح دهنده و چه کسی گوش دهنده باشد، بعد شروع به مطالعه کنید.
2. پس از اینکه مطالعه قسمتی از متن ( حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ کلمه ) را به پایان رسانیدید، خواندن را متوقف کنید.
3. توضیح دهنده خلاصه متنی را که خوانده است با صدای بلند برای دوستش توضیح می­دهد، و این کار را بدون نگاه کردن به متن انجام می­دهد. در این خلاصه باید تمامی نکات و مفاهیم مهم و اساسی گنجانیده شوند.
4. پس از آنکه توضیح دهنده کار خلاصه کردن را به پایان رسانید، گوش دهنده با نگاه کردن به متن اقدامات زیر را انجام می دهد:

• نکات مهمی را که در خلاصه ارائه شده جا افتاده­اند بیان می­کند و اشکالات و کج فهمی­ ها را بر طرف می­نماید.
• به کمک ربط دادن مطالب جدید با مطالبی که قبلاً یاد گرفته است، به یادآوری و درک مطالب کمک می­کند. همچنین در صورت لزوم از شکل و طرح و رسم نیز می­تواند سود ببرد.

1. توضیح دهنده می­تواند به گوش دهنده در تصحیح و یادآوری خلاصه مطلب کمک کند.
2. پس از اینکه خلاصه اولین بخش کامل شد، نقش خود را عوض کنید و این بار نفر دوم به خلاصه کردن متن بپردازد، و مراحل فوق را تکرار کنید. با این تغییر نقش به مطاله ادامه بدهید تا اینکه همه متن خوانده و فهمیده شود.

روش دقیق خوانی
هدف روش دقیق خوانی این است که خواننده مطالب را به صورت کامل درک کند و آنها را به شکلی منظم و منطقی در حافظه اش نگهداری کند تا بتواند در مواقع لزوم، به نحو مطلوبی از آنها استفاده کند. سرعت تقریبی این روش از صد تا هزار کلمه در دقیقه است. برای تحقیق این روش لازم است مراحلی طی شود که ما در ذیل آنها را با توضیحی کوتاه می­آوریم:

مراحل روش دقیق خوانی
الف ) سازمان دادن:
هر بخشی از یک نوشته که دارای عنوان مشخصی است، معمولاً از سه قسمت، یعنی تز اصلی، نکات اصلی ( عمده ) و نکات جزئی ( توضیحات و شواهد ) تشکیل می­شود. در سازمان بندی این سطوح سه­گانه، رابطه میان آنها مشخص می­شود. معین کردن سازمان بندی مطالب سبب بالا رفتن ضریب یادگیری خواننده می­شود؛ زیرا در این روش، خواننده، نکات اصلی و نکات جزئی را به عنوان یک کل، نه به صورت اطلاعات پراکنده یاد می­گیرد.
اکنون به بیان کوتاهی از هر یک از سطوح سه گانه اشاره می­شود:

1. تز اصلی: بنیادی­ترین و اساسی­ترین دیدگاه نویسنده است و یک اندیشه بنیادی است که تمامی مطالب و نکات کتاب را در بر می­گیرد و مبین مقصود و هدف اصلی نویسنده از نوشتن کتاب یا مقاله است، ولی چنین نیست که همه مولفان به صورت مستقیم آن را بیان کنند. بیان صحیح تز اصلی یک مقاله یا بخشی از کتاب یا کل کتاب ، باید در قالب یک یاد و جمله بیان شوند، و نمی­توان آن را در قالب یک کلمه که فقط نشان دهنده عنوان است، بیان کرد.
2. نکات اصلی: بخش­هایی از متن و اندیشه­های مهم و بنیادی هستند که نویسنده برای اثبات توضیح تز اصلی خود، از آن استفاده می­کند. به بیان دیگر، نکات اصلی سبب روشن­تر شدن تز اصلی مؤلف می­گردد.
3. نکات جزئی ( اصلاعات جزئی ): بخش­هایی از مطلب است که اگر نویسنده آن را از متن حذف کند، یا خواننده به مطالعه آن نپردازد، درک مطالب متن مشکل می­شود؛ اما مطالب استحکام و ارتباط خود را از دست نمی­دهد. تصاویر، مثال­ها، نقل قول­ها در یک متن مصادیق نکات جزئی هستند.

ب ) علامت گذاری و حاشیه نویسی
علامت گذاری و حاشیه نویسی، روشی است که به وسیله آن با علامت گذاری و نوشتن مرزها و نشانه­ها بر روی مطالب کتاب، ساختمان مطالب کتاب مشخص می­شود. برای این که در فهم و مرور کردن مطالب مشکلی پیش نیاید، بهتر است در سراسر کتاب رمزها و نشانه­های واحدی برای علامت گذاری استفاده شود.

ج ) خلاصه کردن
در مرحله آخر خواننده به خلاصه کردن مطالب می­پردازد. این خلاصه برداری در واقع یک مرور کلی مطالب مورد مطالعه است. یک خلاصه خوب آن است که در بردارنده تز اصلی، نکات اصلی و نکات جزئی متن مورد مطالعه باشد، البته بااین شرط که خواننده از عین الفاظ مولف استفاده نکند. و تنها با کوشش خودش مطالب را بنگارد. اگر این کار صورت بگیرد، باعث افزایش میزان یادگیری خواننده، آسان شدن مورد مطالب و تقویت نگه داری مطالب در حافظه می­شود. یک متن خلاصه می­تواند، ذهنی، شفاهی و کتبی یا ترکیبی از این دو باشد، ولی خلاصه کتبی و ترکیبی از دیگر خلاصه­ها بهتر هستند.

زمان مناسب خلاصه برداری

1. زمان خواندن: در ضمن مطالعه و یا در پایان خواندن یک نکته مهم یا یک قسمت مهم، خوب است که خلاصه آن در حاشیه کتاب نوشته شود.
2. بلافاصله بعد از اتمام خواندن: برای بررسی میزان فهم خود و برای افزایش میزان نگه داری مطالب در حافظه، شایسته است که بی درنگ پس از تمام شدن مطالعه، خلاصه برداری شود.
3. پس از گذشت مدتی از مطالعه: جهت آماده شدن برای بحث درکلاس و جضور در جلسه امتحان شایسته است پس از مدتی از خواندن، خلاصه برداری شود.

روش نظام مطالعه برتر
نظام مطالعه برتر به مراحل زیر تقسیم می­شود:
الف ) بخش پیش مطالعه                ب ) بخش حین مطالعه                  ج ) بخش پس مطالعه
هر یک از مراحل نیز به بخش­های کوچک­تری تقسیم می­شوند که در ذیل به توضیح مختصر آنها اشاره می­شود:

پیش مطالعه
مراحل پیش مطالعه به منظور کسب آمادگی لازم برای انجام مطالعه اصلی طراحی شده است. این مراحل باید در مدت دو تا شش دقیقه پیش از مطالعه اصلی انجام گیرد. این مراحل عبارتند از:

1. بررسی اجمالی کل کتاب: وقتی کتابی را اولین بار دیدید و تصمیم گرفتید آن را مطالعه کنید. لازم است پیش از مطالعه اجمالی آن، از خودتان بپرسید که هدف شما از خواند آن کتاب چیست؟ بعد از مشخص شدن هدفتان، به بررسی اجمالی آن در مدت یک تا دو دقیقه بپردازید. هدف از بررسی اجمالی کل کتاب، آشنایی مقدماتی و ایجاد ارتباط با کتاب است.
2. بررسی اجمالی هر فصل: هر زمانی که قصد مطالعه فصلی را دارید، باید به بررسی اجمالی آن در مدتی کم­تر از دو دقیقه بپردازید. در بررسی اجمالی فصل، باید به تصاویر، جداول، نمودارها، نکات برجسته، تیترهای اصلی، فرعی، نتیجه گیری و پرسش­های آن فصل بپردازید. اطلاع از این امر که فصل مورد مطالعه چند صفحه دارد و چه مدت صرف مطالعه آن خواهد شد، سبب آمادگی بیشتر شما برای مطالعه می­شود. تذکر این نکته ضروری است که نباید به بررسی اجمالی تمام فصول پرداخت، بلکه هر فصل را باید موقعی که قصد مطالعه تفصیلی آن را دارید، مطالعه اجمالی کنید.
3. سؤال گذاری: همیشه پیش از خواندن متن پرسش­هایی را مطرح کنید؛ چرا که ذهن به هنگام مطالعه متن در پی یافتن پاسخ برای سؤالاتی است که از قبل مطرح شده است، از این رو باعث افزایش تمرکز حواس و یادگیری می­شود.

مدت زمانی که برای طرح سؤال اختصاص می­یابد یک یا دو دقیقه است و لزومی ندارد، سؤالات در این مرحله به صورت مکتوب در آید. اگر خود نویسنده در فصل سؤالاتی را مطرح کرده است می­توان از آنها استفاده کرد و یا سؤالات جدید مطرح کرد. با نگریستن به تیترهای اصلی و فرعی، نکات برجسته، تصاویر، جداول و نمودارها می­توان سؤالات زیادی مطرح کرد. در هنگام طرح سؤال نباید نگران وجود پاسخ در متن بود، چون آن چه مهم است اصل پرسش است نه پاسخ آن؛ زیرا اگر حتی نتوانیم به سؤالات پاسخ دهیم، باز طرح سؤال باعث افزایش تمرکز، ارتقای یادگیری می­شود.

زمان مطالعه
پس از طی مراحل بخش اول، وارد بخش دوم می­شویم. این بخش نیز دارای چند مرحله به شرح ذیل است:

1. مطالعه و یادداشت برداری: ضمن خواندن متن با سرعت متناسب، هر جا که با نکته یا مطلب مهمی رو به رو شویم، بر اساس طرح شبکه­ای آن را یادداشت می­کنیم؛ یعنی جای مطلب را به عنوان، شاخه اصلی یا فرعی و…. مشخص می­کنیم.
2. بازنگری و بازخوانی طرح شبکه­ای: پس از مطالعه متن و اجرای طرح شبکه­ای، به بازبینی طرح شبکه­ای می­پردازیم؛ یعنی از عنوان مطلب تا شاخه­های اصلی و فرعی همه را دقیق بررسی می­کنیم، تا ابهامی در طرح باقی نماند. تصویر برداری ذهنی از طرح باید به گونه­ای باشد که نخست شاخه­های اصلی و سپس به ترتیب نکات کلیدی و فرعی هر یک از شاخه­ها در ذهن جای گیرد.
3. بازیابی و سنجش خود: پس از طی مرحله بازنگری به بازیابی و امتحان خود می­پردازیم، بدین منظور طرح شبکه­ای را در ذهن مجسم می­کنیم و بخش­های مختلف آن را در ذهن خوب تثبیت شده است. اگر در بازیابی بخشی از طرح شبکه­ای، با اشکال مواجه شدیم، با رفع اشکال طرح شبکه­ای و یا نگاه دوباره به طرح و بهره­گیری از شیوه­های یادسپاری به ثبت کامل و قطعی طرح و مطالب مرتبط با آن در حافظه می­پردازیم. این مرحله به افزایش فعالیت نیمکره راست مغز و در نتیجه افزایش بازدهی می­انجامد، چون تصور و تجسم، تخیل و رؤیا، دو ویژگی عمده نیمکره راست مغز می­باشد که با عمل بر اساس این ویژگی­ها نیمکره راست مغز تحریک و فعال می­شود.

پس از مطالعه
سومین بخش که به مراحل پس از مطالعه اختصاص دارد، از مراحل یادآوری به شمار می­آید که در آن حافظه مورد توجه است. تبیین این بخش وابسته به تبیین مسئله مرور است که ما در ذيل به آن اشاره مي­کنيم:

مرور
یادگیری در مرحله اول و دوم صورت می­گیرد و مرحله مرور در چندین نوبت صورت می­گیرد و اهمیت آن در افزایش زمان پایداری مطالب در حافظه است. در دو مرحله یادگیری ۱۰۰ % مطالب فراگرفته شده در حافظه کوتاه مدت قرار می­گیرد، اما برای ثبت و پایداری دایمی مطالب در حافظه، نیاز به انتقال آنها از حافظه کوتاه مدت به حافظه بلند مدت است که این امر از راه « مرور» انجام می­گیرد. و در چند نوبت مي­توان اين مرور را انجام داد که عبارتند از:
مرور اول، یک روز پس از مطالعه     مرور دوم، ده روز پس از مرور اول مرور سوم، یک ماه پس از مرور دوم

روش P2R
هنگامي که مطالب نسبتاّ ساده و آسان است، از اين روش که شامل سه مرحله است استفاده مي­کنيم:
۱ ) پيش خواني                                             ۲ ) خواندن فعال
۳ ) مرور
اين مراحل مي­توانند پس از تقسيم هر فصل به بخش­هاي ۱۰ صفحه­اي، براي هر بخش به طور مجزا پياده شود.

مرحله پيش خواني
پيش خواني، همزمان با مطالعه اجمالي و مقدماتي فصل­هاي کتاب است و در بيشتر روش­هاي مطالعه، به عنوان اولين مرحله خواندن توصيه مي­شود. در واقع، خواندن يک مطلب تازه همانند سفر به جايي است که تاکنون نديده­ايد، شرايط آب و هوايي، زبان گفتگوي مردم در آنجا و طول سفر، اطلاعاتي است که معمولاًً قبل از حرکت براي خود جمع آوري مي­کنيد. پيش خواني نیز گردآوري همين اطلاعات است، در مورد مطالبي که قرار است بياموزيد، يعني با خواندن مقدمه فصل، عناوين اصلي، دو خط اول هر پاراگراف، خلاصه فصل و نگاه اجمالي به عکس­ها، جدول­ها و تصويرها، ديدي کلي نسبت به مطالب و ارتباط بخش­ها و موضوعات مختلف پيدا خواهيد کرد. تنها با اختصاص ۲ تا ۵ دقيقه از وقت مطالعه به پيش خواني، فهم بهتري از مطلب پيدا مي­کنيد.
بسياري از دانشجويان ابراز کرده­اند که پيش خواني، موجب علاقه­مندي آنها به موضوع شده است. شما با پيش خواني براي ادامه دادن به مطالعه ترغيب مي­شويد. به علاوه، در همان آغاز کار متوجه خواهيد شد حجم مطالب فصل چقدر است و چقدر وقت براي مطالعه آن لازم است و با واقع بيني، برنامه مطالعه خود را تنظيم مي­کنيد. اين برآورد اوليه، باعث مي­شود که به جاي خستگي و دلسردي، با لذت، برنامه پيش رفتن و اتمام کار را تجربه کنيد.

مرحله خواندن فعال
پس از مطالعه اجمالي عناوين و نکات اصلي، مرحله خواندن فعال يعني خواندن دقيق و کامل مطالب، به همراه علامت گذاري متن و پس از آن يادداشت برداري از نکات اصلي و جزئيات عناوين فرا مي­رسد. از آنجا که به عنوان دانشجو موظف به مطالعه و يادگيري بيش از ۲۰۰۰ صفحه در هر ترم هستيد، از طريق فراگيري فعال مطالب و علامت گذاري و يادداشت برداري مي­توانيد در فرصت فشرده پايان ترم، تنها چکيده­اي از مطالب را مرور و بازخواني کنيد.

مرحله مرور
در اين مرحله به ۳ شيوه مي­توانيد به مرور مطالب بپردازيد. اول آنکه خلاصه­اي از نکات کليدي را در ۴-۳ جمله بنويسيد. راه ديگر، از حفظ گفتن نکات اساسي هر عنوان يا بخش بدون نگاه کردن به متن است. مرور، همچنين مي­تواند از طريق پاسخگويي به سؤالاتي که در پايان فصل آمده است يا شما براي آزمايش، آنها را طرح کرده­ايد، انجام شود. بنابراين:
مرور، روخواني دوباره مطالب نيست، بلکه پس دادن درس، بدون ياري کتاب است.

منابع
۱ . سيف علي اکبر، روش هاي يادگيري و مطالعه، تهران، نشر دوران، ۱۳۷۹
۲ . خادمي عين الله، مطالعه روشمند، قم، پارسايان، ۱۳۷۹
۳ . بني اسدي حسن و رشيدي نژاد حسين،کرمان، نشر فانوس، ۱۳۸۲
۴ . نرم افزار پرسمان